ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา

[394] ตตฺถ ตโปปกฺกมาติ ตปารมฺภา, ตปกมฺมานีติ อตฺโถฯ สามญฺญสงฺขาตาติ สมณกมฺมสงฺขาตาฯ พฺรหฺมญฺญสงฺขาตาติ พฺราหฺมณกมฺมสงฺขาตาฯ อเจลโกติ นิจฺโจโล, นคฺโคติ อตฺโถฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ, ภุญฺชติ จฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ, อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมิญฺเญว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปลิขติฯ ‘‘ภิกฺขาคหณตฺถํ เอหิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทฺทนฺติโกฯ ‘‘เตน หิ ติฏฺฐ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ นติฏฺฐภทฺทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ กิร โส – ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรติฯ อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํ, อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิมํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตํ ภิกฺขํฯ น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ, น คณฺหติฯ น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหติฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหติฯ กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหติฯ กสฺมา? ‘‘อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตี’’ติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ

ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหติฯ กสฺมา? ‘‘เอกสฺส กพฬนฺตราโย โหตี’’ติฯ น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน ‘‘คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติฯ ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติ, ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตี’’ติ น คณฺหติฯ สํกิตฺตีสูติ สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ, ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติฯ อุกฺกฏฺโฐ อเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหติฯ น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข – ‘‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหติฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี, สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ มนุสฺสา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ, ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหติฯ กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติฯ

ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสวีรกํฯ เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺญีฯ เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมิํเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ ฯ เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติฯ ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยาฯ ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติฯ เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํฯ อทฺธมาสิกนฺติ อทฺธมาสนฺตริกํฯ ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ, เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาคตภตฺตโภชนํฯ

[395] สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโขฯ สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโขฯ นีวาราทีสุ นีวาโร นาม อรญฺเญ สยํชาตา วีหิชาติฯ ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํฯ หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ เสวาโลปิฯ กณนฺติ กุณฺฑกํฯ อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโค ฌามกโอทโน, ตํ ฉฑฺฑิตฏฺฐานโตว คเหตฺวา ขาทติ, ‘‘โอทนกญฺชิย’’นฺติปิ วทนฺติฯ ปิญฺญากาทโย ปากฏา เอวฯ ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชีฯ

[396] สาณานีติ สาณวากโจฬานิฯ มสาณานีติ มิสฺสกโจฬานิฯ ฉวทุสฺสานีติ มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิ, เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิฯ ปํสุกูลานีติ ปถวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิฯ ติรีฏานีติ รุกฺขตจวตฺถานิฯ อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํฯ อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ผาลิตกํฯ กุสจีรนฺติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวา กตจีรํฯ วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโยฯ เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพลํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานิ วตฺถานิ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโฐ อกฺขายติฯ เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต, อุณฺเห อุณฺโห อปฺปคฺโฆ จ ทุพฺพณฺโณ จ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส’’ติฯ

วาฬกมฺพลนฺติ อสฺสวาเลหิ กตกมฺพลํฯ อุลูกปกฺขิกนฺติ อุลูกปกฺขานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํฯ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต, คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรติฯ เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติฯ ผลกเสยฺยนฺติ รุกฺขผลเก เสยฺยํฯ ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ ถณฺฑิเล อุจฺเจ ภูมิฐาเน เสยฺยํฯ เอกปสฺสยิโกติ เอกปสฺเสเนว สยติฯ รโชชลฺลธโรติ สรีรํ เตเลน มกฺขิตฺวา รชุฏฺฐานฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, อถสฺส สรีเร รโชชลฺลํ ลคฺคติ, ตํ ธาเรติฯ ยถาสนฺถติโกติ ลทฺธํ อาสนํ อโกเปตฺวา ยเทว ลภติ, ตตฺเถว นิสีทนสีโลฯ เวกฏิโกติ วิกฏขาทนสีโลฯ วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติฯ อปานโกติ ปฏิกฺขิตฺตสีตุทกปาโนฯ สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํฯ ปาโต, มชฺฌนฺหิเก, สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามีติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรตีติฯ

ตโปปกฺกมนิรตฺถกตาวณฺณนา

[397] อถ ภควา สีลสมฺปทาทีหิ วินา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘อเจลโก เจปิ กสฺสป โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารกา วาติ ทูเรเยวฯ อเวรนฺติ โทสเวรวิรหิตํฯ อพฺยาปชฺชนฺติ โทมนสฺสพฺยาปชฺชรหิตํฯ

[398] ทุกฺกรํ, โภ โคตมาติ อิทํ กสฺสโป ‘‘มยํ ปุพฺเพ เอตฺตกมตฺตํ สามญฺญญฺจ พฺรหฺมญฺญญฺจาติ วิจราม, ตุมฺเห ปน อญฺญํเยว สามญฺญญฺจ พฺรหฺมญฺญญฺจ วทถา’’ติ ทีเปนฺโต อาหฯ ปกติ โข เอสาติ ปกติกถา เอสาฯ อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตายาติ ‘‘กสฺสป ยทิ อิมินา ปมาเณน เอวํ ปริตฺตเกน ปฏิปตฺติกฺกเมน สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ นาม อภวิสฺส, ตโต เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย ทุกฺกรํ สามญฺญ’’นฺติ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺเธน สทฺธิํ อตฺโถฯ เอเตน นเยน สพฺพตฺถ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ